کم خوابی در سالمندان و نحوه ی درمان آن
پارکینسون چیست؟ علائم، ارزیابی و تشخیص
بهمن ۱۳, ۱۳۹۹
علت تنگی نفس در سالمندان تشخیص و درمان
بهمن ۲۱, ۱۳۹۹
بروز اختلالات جسمی و روانی در سالمندان اغلب به دلیل خواب ناکافی و نامناسب می باشد و نیز در این مواقع و احتمال بروز افت ظرفیت عصبی_شناختی و آلزایمر بیشتر می گردد چراکه مغز با سرعت بالاتری به‌سوی تحلیل پیش می رود.
سالمندان و بی خوابی در آن‌ها
سالمندان برای اینکه در طول روز احساس شادابی، نشاط و انرژی کافی برای کارهای روزمره داشته باشند، باید از خواب سالم و کافی برخوردار باشند چراکه خواب ناکافی و نامناسب به تدریج باعث بروز اختلالات جسمی و روانی در آن‌ها خواهد شد. یکی از شایع‌ترین مشکلات سالمندان خواب ناکافی می باشد که در بیشتر مواقع تشخیص داده نشده و قادر است باعث موربیدیته قابل توجه در بیماران گردد. از اقدامات تشخیص این مشکل، گرفتن شرح حال و معاینه فیزیکی کامل است همچنین پرس‌وجو درباره هم‌بستر بیمار و استفاده یا عدم استفاده از جدول ثبت اطلاعات خواب می باشد. زمانی که شرح حال بیمار، مطرح کننده یک اختلال تنفسی مشخص مرتبط با خواب یا اختلالات حرکتی مرتبط با تنفس باشد باید از پلی سونوگرافی کمک گرفته شود.
ابتدا باید همانند سایر بیماران سالمند، بیماری های فیزیکی یا روان‌پزشکی مرتبط تحت درمان قرار گیرد. بهبود سلامت خواب در موارد بی خوابی خفیف تا متوسط اغلب موجب بهتر شدن علائم می شود؛ ولی باید در موارد مقاوم تر، از انواع درمان های غیر دارویی کمک گرفت چراکه بیشتر داروهای نسخه ای و غیرنسخه ای خطر عوارض جانبی و تداخلات دارویی قابل توجهی را همراه دارند و بقیه نیز نسبت خطرشان به منفعت قابل قبول در بیماران سالمند ترجیح داده می شوند.
طبق شواهد علمی که نشان می دهد در هر سنی خواب مناسب و منطبق با ساعت زیستی بدن ما، موجب می شود به شکلی مناسب مواد زائد تجمع یافته در مغز که برای کارکرد آن مضر هستند، پاک‌سازی گردند. لذا اگر خواب فردی در طول زندگی به ویژه در زمان سالمندی مناسب نباشد، مغز به تدریج توان کارکرد منظم خود را از دست می دهد و در نتیجه کیفیت زندگی کاهش می یابد. در صورتی که خواب فرد به طور متوسط در یک بازه زمانی طولانی در شبانه روز کمتر از 5/3 ساعت یا بیشتر از 5/8 ساعت باشد به این فرد به ترتیب کم خواب و پرخواب گفته می شود. طبق شواهد، الگوی مزمن پرخوابی یا کم خوابی مفرط قادر است موجب کم شدن عمر مفید و افزایش مرگ‌ومیر زودرس گردد.
تحقیقات نشان داده اند به دنبال خواب ناکارآمد، مغز با سرعت زیادتری به‌سوی تحلیل پیش می رود و بروز فرآیندهایی مثل افت ظرفیت عصبی- شناختی و آلزایمر محتمل تر می شوند. امکان دارد افراد در هر سنی درگیر اختلال خواب شوند، ولی ما در این مطلب به سالخوردگانی که خواب مناسبی ندارند و مشکلات این دسته می پردازیم.
انواع بدخوابی ها در سالمندان
معمولاً زمانی که درباره وضعیت خواب سالمندان از آن‌ها سؤال می شود، به شکل اغراق آمیزی از کم خوابی یا پرخوابی شکایت می کنند، اما پزشک با بررسی بیشتر متوجه خواب نسبتاً مطلوب سالمند می‌گردد در حالی که سالمند فقط تصورش این است که خوابش مناسب نیست مثل وقتی که خوابش سبک است ولی فکر می کند نخوابیده.
در این افراد با اینکه از بی خوابی شکایت دارند، ولی در طول روز اصلاً کسل نیستند و انرژی کافی برای انجام کارهای روزمره خود را دارند. این افراد احتیاج به مداخله ویژه و پیگیری دائمی ندارند و مشکل آن‌ها فقط با توصیه های ساده و اطمینان دادن به سالمند، رفع خواهد شد. بعضی اوقات نیز علائمی از طرف سالمند بیان می شود که مشکلی جدی و احتمالاً اختلال خواب در سالمند را نشان می دهد. اختلالات خواب در سالمندان به 2 گروه تقسیم می شود؛ اختلالات بدخوابی و اختلالات کژ خوابی.
- اختلالات بدخوابی به 40-30 شاخه اختلال و کژ خوابی ها به 50-40 نوع اختلال تقسیم می گردد.
- برای تشخیص طیف بدخوابی و بی خوابی لازم است به 3 نوع اختلال توجه نمود چراکه اختلالات بدخوابی عموماً در یکی از این 3 گروه قرار دارند.
- اختلال در شروع خواب: گروهی از سالمندان وقتی وارد رختخواب می شوند زمانی طولانی تا به خواب رفتنشان بیدار می مانند.
- اختلال در تداوم خواب: در این اختلال فرد می خوابد اما بعد از چند ساعت یعنی ساعت 4-3 صبح از خواب بیدار می گردد و دیگر قادر بخواب نیست. امکان دارد علت اختلال در تداوم خواب، اختلالات خلقی یا روانی مثل افسردگی باشد.
- اختلال در ریتم خواب و بیداری: در این نوع اختلال، سالمند از بقیه زودتر می خوابد و زودتر هم از آن‌ها خواب بیدار می شود؛ یعنی در طول ساعاتی که عمده خانواده خوابند، او بیدار است و برعکس.
خواب مناسب برای سالمندان
خواب ناکافی و نامناسب به مرور موجب بروز اختلالات جسمی و روانی در سالمند خواهد شد. برای اینکه سالمند در طول روز احساس شادابی، نشاط و انرژی کافی برای کارهای روزمره داشته باشد، باید از خواب سالم و کافی برخوردار باشد چراکه خواب سالمندان از لحاظ ساختار با خواب جوانان فرق دارد و در این افراد عموماً خواب سبک است و محرک های شنیداری بسیار خفیف، باعث بیدار شدن آن‌ها می شود.
خواب غیر REM، دارای سه مرحله شامل خواب سبک، خواب نیمه سنگین و سنگین (خواب سنگین در افراد سالمند کمتر تجربه می شود) می باشد. در مرحله خواب غیر REM فرد خواب نمی بیند و در صورت خواب دیدن، چیزی به یاد نمی آورد. مرحله بعدی، خواب REM است. در این مرحله حرکات چشمی سریعی وجود دارد و خواب خیلی عمیق است و فرد ممکن است به سختی بیدار شود که این مرحله در افراد مسن کاهش می یابد. به طور کلی، مقدار خواب سبک در سالمندان بالا رفته و میزان خواب سنگین کم می شود.
نیاز سالمندان به خواب کمتر از جوانان است
احتیاج به خواب در سالمندان، از جوانان و میان‌سالان مدت کمتری است. در واقع اگر نیاز به خواب جوانان و میان‌سالان 9- 6 ساعت باشد، این میزان در سالمندان به 7- 5/6 ساعت می رسد. خواب شبانه بهترین زمان خواب برای سالمندان است بنابراین مشاغل شیفتی به هیچ وجه مناسب آن‌ها نیست و فرد با برنامه ریزی منظم و در ساعتی معین باید به رختخواب برود و در ساعت مشخصی بیدار شود.
علت کم خوابی در سالمندان
در این زمینه دو موضوع مطرح است؛ یعنی امکان دارد کم خوابی اولیه یا ثانویه باشد.
- کم خوابی اولیه: در کم خوابی اولیه دلیل شناخته شده‌ای برای کم خوابی یافت نمی شود. البته در این موارد به دلایل روان‌پزشکی باید توجه کرد. اختلالات روان‌پزشکی مانند افسردگی، شیدایی، اضطراب و… قادر است باعث اختلال در ابتدای خواب گردد و اگر مشخص شود بیمار دارای نوعی اختلال روان‌پزشکی است، با درمان اختلال در بیشتر موارد این مشکل حل می شود.
- کم خوابی ثانویه: در کم خوابی ثانویه، دلایلی مثل ابتلای سالمند به بیماری های مختلف، بیماری های عفونی، قلبی، کلیوی، سرطان، درد مزمن، استفاده از بعضی داروها مثل داروهای ضدافسردگی و… را برای کم خوابی می توان مطرح کرد.
خواب روزانه برای سالمندان مفید است
سالمندان می توانند در طول روز هم بخوابند و خواب روزانه به کارکرد بهتر مغز کمک می کند. خواب میان روزی، بهتر است بین ساعات 3- 1 بعدازظهر باشد. افراد مسن نباید بعد از ساعت 6 عصر بخوابند چراکه امکان دارد با خواب شبانه تداخل نماید. نظر به اینکه عادت های خواب در هر سنی مهم است اما در سالخوردگان از اهمیت بیشتری برخوردار است.
پرخوابی
مشکل دیگری که سالمند با آن روبرو می باشد پرخوابی است. از دلایل مهم پرخوابی و افت کارکرد فرد در طی روز، به کم خوابی بیمار در شب ممکن است مرتبط باشد. البته مصرف بعضی داروها امکان دارد موجب پرخوابی گردد که با قطع کردن دارو (طبق نظر پزشک معالج) این مشکل نیز برطرف می شود. همچنین اشکال تنفسی و خر و پف شدید در خواب شبانه از دیگر دلایل خواب آلودگی در هنگام روز است. آپنه هنگام خواب به وقفه های موقت تنفسی هنگام خواب گفته می شود که اغلب از نوع انسداد موقت راه هوایی هستند. عارضه ای به نام مقاومت راه های هوایی یا آپنه (قطع تنفس هنگام خواب) بعد از انجام تست خواب در افراد مسن چاق با گردن کوتاه مطرح می شود. این گروه سابقه خروپف و گاهی هم فشارخون کنترل نشده دارند و دچار بدخوابی هستند.
آپنه در این افراد از نوع انسدادی است و معمولاً به دلیل چاقی و کوتاهی گردن می باشد. قطع تنفس زمان خواب موجب افت اکسیژن خون می گردد. در این مواقع مغز با احساس خفگی بارها و بارها هوشیار شده و اجازه نمی دهد فرد به خواب عمیق برود. بدن در این مواقع به طور مداوم در حالت خواب سبک باقی می ماند و وارد خواب عمیق نمی شود. خواب عمیق بخشی از خواب است که موجب می گردد فرد در طول روز انرژی کافی برای انجام کارهای روزانه را داشته باشد و افرادی که خواب عمیق ندارند، به‌طور مداوم در طول روز چرت می زنند و خواب آلوده به نظر می رسند.
در بسیاری از مواقع وقتی با شواهد و معاینه، دلیلی برای پرخوابی بیمار یافته نمی شود از بیمار تست خواب یا پلی سومنوگرافی گرفته می شود. این تست را سالمند در آزمایشگاه خواب بیمارستان گرفته و باید یک شب را در بیمارستان سپری کند. در این تست نوار مغز، نوار قلب، چشم و عضله ثبت و میزان اکسیژن خون و شاخص های دیگر مورد ارزیابی قرار گرفته می شود. این اطلاعات، این امکان را به پزشک متخصص خواب می دهد که نوع اختلال خواب بیمار را مشخص و درمان مناسبی را در پیش بگیرد.
کژ خوابی
در گروه کژ خوابی، حرکات متناوب اندام ها مخصوصا پاها در هنگام خواب، نشانگان پای بی قرار، همچنین اختلالات رفتاری در خواب مثل راه رفتن، حرف زدن و… قرار می گیرد. لذا اشخاصی که فلج هنگام خواب، دندان‌قروچه ، شب ادراری دارند و رؤیاهای شبانه را هنگام خواب اجرا می کنند باید مورد معاینه قرار گیرند. بروز هر یک از این علائم امکان دارد نشانه ای از حرکت سالمند به سمت بیماری هایی مانند اشکالات شناختی، آلزایمر و… باشد. شاخص های کمی و کیفی خواب سالمند، نکات مهمی برای پزشک متخصص مشخص می کند تا بتواند علائم ناشی از اختلالات مغز و اعصاب و روان را زودتر تشخیص دهد و به درمان آن بپردازد. درمان در این گروه از افراد می تواند هم دارویی و هم غیر دارویی باشد.
در سالمندان کابوس های شبانه نیازمند بررسی است
به طور کلی، سالمندان کمتر از جوانان رویا می بینند. رؤیاهایی که سالمندان می بینند، در رابطه با تجربه ها و اتفاق هایی است که در طول روز داشتند و ممکن است خوشایند یا ناخوشایند و گاهی وحشتناک باشد. افراد مسنی که به دلیل کابوس های مکرر مراجعه می کنند، اگر رویای آن‌ها اتفاق های ترسناک باشد باید از نظر این که دچار اختلالات روان مانند افسردگی و اضطراب، اختلال اضطرابی بعد از سانحه هستند، بررسی شوند. همین‌طور از نظر این که اخیراً دچار تجربه ناخوشایندی در زندگی شامل سوگ یا داغ دیدگی شده اند یا نه.
بهداشت خواب سالمندان
توصیه هایی برای اینکه سالمندان بتوانند سلامت خواب خوبی داشته باشند:
- زمان مشخصی به اتاق خواب بروند.
- چراغ ها را کم نور و آرامش نسبی در محیط به وجود بیاورند.
- از اتاق خواب برای تماشای تلویزیون، کار با اینترنت، غذا خوردن و… استفاده ننمایند.
- محدود کردن مصرف مواد غذایی ای مانند چای، شکلات، نوشابه های کافئین دار، غذاهای حاوی مواد رنگی و افزودنی ها. این مواد خوراکی بعد از ساعت 6 عصر نباید مصرف شوند.
- توصیه می شود مواد خوراکی مانند ماست، دوغ و شیر که حاوی ماده ای به نام تریپتوفان هستند بعد از ساعت 6 عصر استفاده گردد. تریپتوفان به بالا بردن کیفیت خواب شبانه کمک می کند. طبق شواهد موجود مصرف برخی دمنوش ها مانند گل گاوزبان، بابونه و سنبل‌الطیب در بالا بردن شاخص های کمی و کیفی خواب تأثیر دارند.
- بعد از غروب مصرف مایعات بهتر است محدود شود. مصرف زیاد مایعات و پر شدن مثانه باعث می شود سالمند برای رفتن به دستشویی از خواب بیدار گردد و این موضوع منجر به قطعه قطعه شدن خواب گشته و کیفیت آن را کاهش می دهد.
- همچنین مصرف غذای سنگین و چرب در ساعات عصر و شب توصیه نمی شود. این موضوع موجب برگشت اسید معده می گردد که عاملی برای بیدار ماندن است. بین زمان آخرین وعده غذا تا خواب باید حداقل 2 ساعت فاصله باشد.
- باید برای داشتن کیفیت خواب بیشتر فعالیت بدنی و فکری در طول روز بیشتر شود. این کار به خواب بهتر شبانه کمک می کند.
عوارض کم خوابی و بدخوابی در سالمندان
این علامت ها پرخاشگری، سردرد در طول روز، تحریک پذیری، استرس، تغییر در کارکرد و روابط اجتماعی، اختلال در حافظه و توجه، اختلال در کلام و ریتم گفتار، اختلال در کنترل هیجان، اشکال در تصمیم گیری، حل مسئله، برنامه ریزی و کارکردهای اجرایی را شامل می شود. همچنین موجب شدت یافتن مشکلات قلبی – عروقی، فشارخون، اشکالات تنفسی و… می گردد.
درمان کم خوابی و بی خوابی سالمند
ابتدا برای درمان کم خوابی و بی خوابی مداوم در سالمندان، باید شرح حال درست و معاینه دقیق بیمار انجام شود. و همچنین مشخص گردد سالمند به چه نوع کم خوابی ای دچار گشته و بر طبق اینکه اختلال روانی یا جسمانی برای بیمار مطرح است، درمان مناسب به شکل دارویی و غیر دارویی در نظر گرفته شود. البته سالمندان به هیچ وجه نباید قرص های خواب آور در دسترس را مصرف کنند و دارو را حتماً باید پزشک تجویز کند چراکه این داروها وابستگی ایجاد می نمایند. شاید این داروها در کوتاه مدت کمک کننده باشند اما در درازمدت مشکلاتی برای فرد ایجاد می کنند.
به طور معمول پزشکان داروهای خواب آور را بیشتر از 2 هفته تجویز نمی کنند و قطع دارو هم باید با نظر پزشک باشد چراکه داروی خواب آور باید به تدریج قطع شود و قطع ناگهانی آن امکان دارد عوارضی مانند تشدید بی خوابی یا اضطراب را موجب گردد.
